احتکار، احکام و پیامدها

گردآورنده: احسان‌الله "مبارز"

مفهوم احتکار: احتکار از نظر لغوی از حُکَر اشتقاق یافته است که معنی ظلم را افاده می‌نماید؛ اما از منظر شریعت، عمل احتکار این است که در زمان قیمتی مواد خوراکه از بازارها خریداری شده و برای این منظور نگهداری و ذخیره گردد تا در آینده به‌قیمت‌های بلندتر از قیمت‌ موجود به‌فروش رسانیده شود.(اقتصاد اسلامی، عبدالله حقایقی، ۱۳۹۲ه.ش. ص۱۱۱)

چون در تعریف احتکار صرف مواد خوراکه شامل است، بنابراین خریداری و نگهداری مواد غیر خوراکه با قیمت بلند و فروش آن به‌قیمت‌های بلندتر در جمله احتکار شامل نمی‌گردد؛ زیرا که مواد خوراکه عبارت از موادی هستند که تمام مردم به‌آن ضرورت دارند و احتیاجات اولی زندگی را تشکیل می‌دهند در حالی‌که اشیای غیر خوراکه‌باب مخصوص به‌یک طبقه بوده و درجه ضرورت آن‌ها نیز نظر به‌مواد خوراکه کمتر می‌باشد. همچنان خریداری مواد خوراکه در وقت ارزانی و نگهداری آن به‌منظور فروش در آینده به‌قیمت‌های بلندتر از جمله احتکار حساب نمی‌شود؛ چون در این صورت کدام ضرری متوجه مردم نمی‌باشد. (حقایقی، همان اثر، ص۱۱۱)

از آنجایی‌که بخشِ از شریعت اسلام بنام معاملات اطلاق می‌گردد، افزون بر آیات قرآن کریم؛ آن حضرت صلی‌الله‌ علیه‌ و سلم در این خصوص، همیشه امت و پیروان خویش را بر رعایت عدالت در خرید و فروش، راهنمایی نموده است. آن‌چه انسان حق خورد و نوش آن را ندارد، قرآن کریم به‌مذمت‌ترین شکل ممکن از آن سخن گفته‌ است که تحت عنوان حرام از آن نام برده می‌شود. 

وقتی تکلیف تعیین می‌شود که خوردن گوشت خوک و نوشیدن خون حرام است پس هر مورد دیگری که حرام اطلاق می‌گردد از منظر شریعت، حرام است. حال، آن "حرام" چه گوشت خود مرده باشد و یا مال حلالی که به‌طریق اسلامی ذبح شده باسد؛ اما حق مشروع انسان نباشد، شکی نیست که حرام است. زمانی که از رسول اکرم صلی‌الله و علیه و سلم پرسیده شد که چه کسبی پاک‌ترین وحلال است؟ رسول‌الله فرمودند: پاك‌ترین كسب و درآمد، دست‌رنج آدمى و خرید و فروشی است که در آن خیانت نباشد یعنی هر معامله‌اى كه با درست‌كارى همراه باشد.» (مسند احمد بن حبنل، ۲۸/۵۰۲، رقم‌الحدیث: ۱۷۲۶۵،)

بنابراین احتکار یکی از بارزترین عواملی است که تجارت و بازار را به‌سوی فلاکت و فقر منتهی می‌سازد و از همین‌رو، از منظر شریعت اسلام ناروا و حرام پنداشته می‌شود.

فقه‌ها در مورد حرمت احتکار، به‌قرآن کریم و سنت نبوی استدلال نموده‌‌اند که قرار ذیل خاطرنشان می‌نماییم:

خداوند متعال می‌فرماید: "ترجمه: و کسی که در آن‌جا بخاطر ظلم و ستم وارد می‌گردد، از عذاب دردناک او را می‌چشانیم."(سوره حج/ آیه۲۵) ابن کثیر رحمه‌الله گفته است: "هدف از این آیت کسی است که در مکه عمل احتکار را انجام  می‌دهد."(تفسیر ابن کثیر، ج۳، ص۲۱۵)

از ابن عمر(رض) روایت است که آن حصرت صلی‌ الله‌ علیه‌ و سلم می‌فرمایند: کسی که‌به مدت (۴۰) روز مواد خوراکه را احتکار کند و قیمت بفروشد، به‌‌تحقیق بیزار می‌شود از خداوند(ج) و بیزار می‌شود خداوند(ج) از وی. (مشکوةالمصابیح، ص۲۵۱)

بنابراین احتکارکننده هم مورد تنفرد خداوند متعال قرار می‌گیرد و هم مورد نفرت آن حضرت صلی‌الله و علیه و سلم. در حدیث دیگری از حضرت معاذ(رض) روایت است که پیامبر اکرم صلی‌الله و علیه و سلم فرمودند: "محتکر، کسی است که به‌خوشی دیگران غمگین و به‌غم مردم خوشحال می‌شود."(مشکوة المصابیح همان‌ص)

همچنان از حضرت عمر(رض) روایت است که آن حضرت فرمودند: «کسی که مواد خوراکه مسلمانان را احتکار کند، خداوند(ج) وی را به‌مرض جذام و افلاس گرفتـار می‌کنـد.»(مشکوة المصابیح، همان‌ص)

بناءً نظر به‌حدیث فوق، محتکر بر علاوه مجازات اخروی به‌مجازات سختی هم در دنیا مواجه می‌شود.

حکمت نهی از احتکار و پیامدها: 

محتکر، قبل از همه مرتکب گناه گردیده، به‌مصلحت دین ضربه وارد نموده و افزون بر آن، حفظ نفس را نیز به‌مخاطره می‌اندازد؛ چون بلند رفتن قیمت مواد اولیه به‌سبب احتکار، مردم نمی‌توانند احتیاجات ضروری‌شان را به‌دست آورده که این کار باعث می‌شود تا بر صحت و قوت ایشان تأثیر منفی گذاشته و به‌امراض گوناگون دچار گردند. تأثیر احتکار در جهان امروزی به‌وضوح ملاحظه گردیده و باعث گردیده است تا رقابت سالم و عادل در اقتصاد جهانی مفقود گردیده و تعیین قیمت اجناس به‌دست محتکرین قرار گیرد، ازین رو،  شرکت‌های احتکاری بزرگ، بازارها را در اختیار خود داشته و طبقه فقیر و ناتوان نمی‌توانند احتیاجات ضروری‌شان را به‌دست بیاورند. به‌همین دلیل، یکی از اشکال فساد در روی زمین بوده که خداوند متعال از آن منع فرموده است؛ زیرا، با این عمل مصلحت حفط دین و نفس، فوت می‌شود. (نظام اقتصادی اسلام، محمد انور کوهستانی، ۱۳۹۱ه.ش ص۱۵۴_۱۵۴)

سخن اخیر: شاروالی کابل، طی سال‌های متمادی تلاش نموده است برای دوکان‌داران مبتنی بر ارزش‌های اسلامی، آگاهی‌دهی نماید که فعالیت‌های این نهاد را در این خصوص می‌توان از جمله: منع از احتـکار، آگاهی‌دهـی در مـورد مجازات اخروی و دنیوی آن، پیامدهای خطرناک آن در بازار، تعیین قیمت‌ها به‌صورت عادلانه، نظارت بر بازار و چگونگی خرید و فروش و ...نام برد.

بنابراین برای رسیدن به‌یک جامعه ایده‌آل نیاز به‌خواندن و دانستن است که شهروندان می‌باید در کنار سایر علوم، خود را با آموزه‌های شریعت اسلام مسلح بسازند تا در مراودات و معاملات روزمره‌شان به‌مشکل مواجه نشوند.