سود در آینه عدالت الهی

گردآورنده: احسان‌الله "مبارز"

تعریف: در شریعت اسلامی سود عبارت از زیادت مالی است که در تبادله مال با مال، عوض ندارد. (تفسیر ازهرالبیان، ۱۴۰۲ه.ش، ج۱، ص۷۶۸) 

طور مثال: هرگاه شخصی (۱۰۰۰) افغانی به‌دیگری قرض بدهد؛ اما شرط می‌گذارد که بعد از یک ماه باید (۱۲۰۰) افغانی پس بدهی! بنابراین اگر مدیون شرط داین را قبول کند، عواقب اخروی و دنیوی آن شامل هر دو است چون داین از مدیون (۲۰۰) افغانی زیادی اخذ نموده که آن عین سود است و مدیون هم در این مبادله پولیِ بدون عوض که همان (۲۰۰) افغانی است، راضی بوده است. همچنان از نقطه نظر اقتصاد اسلامی سود یا ربا عبارت از یک تفاضل یا زیادتی است که "داین" آن را از "مدیون" بدون کدام عوض دریافت می‌نماید. (اقتصاد اسلامی، عبدالله حقایقی، ۱۳۹۲ه.ش، ص۴۰)

به‌عبارت دیگر: «سود عبارت است از تقدیم یک درهم به‌مدیون در مقابل دو درهم.» (عبدالله محمدی، فقه آسان، ۱۳۸۴ه.ش، ص۴۶۲)

چی نوع معامله‌ای سود است؟ 

از ابی سعید خدری روایت است که نبی کریم صلی‌الله و علیه و سلم فرمودند: «معامله کنید طلا را در مقابل طلا، نقره را در مقابل نقره، گندم را در مقابل گندم، خرما را در مقابل خرما، جو را در مقابل جو، نمک را در مقابل نمک، مثل به‌مثل دست به‌دست و کسی که زیاد کند و یا زیاده طلب کند از آن‌چه که داده است، به‌تحقیق سود است.» (مشکوة المصابیح، ص۲۴۴)

توضیح: «هرگاه یکی از این شش نوع اموال متذکره با نوع خود مبادله شوند؛ مانند طلا به‌طلا و یا خرما به‌خرما، افزونی (تفاضل) و نسیه در آن حرام است. پس باید دو جنس در وزن و پیمانه مثل هم بوده و بدون توجه به‌خوبی و بدی کالا در مجلس معامله، دست به‌دست تحویل داده شوند‌؛ اما هرگاه یکی از این شش جنس با غیر جنس خود مبادله شوند؛ مانند طلا با نقره و یا گندم با جو، در این صورت تفاضل جایز است اما به‌شرط این‌که دو جنس در یک مجلس دست به‌دست گردند.» (محمدی، همان اثر ص۴۶۴ و ۴۶۵)

چنان‌چه رسول اکرم صلی‌الله و علیه و سلم می‌فرمایند. «مبادله طلا با نقره و گندم و با جو به‌شرط دست به‌دست بودن جایز است؛ اگر چه نقره و جَو بیشتر باشند، اما نسیه آن‌ها جایز نیست.» (ارواء‌الغلیل، ۱۹۸۵م، ۳۳۳۳)

همچنان در حدیث دیگری رسول اکرم صلی‌الله و علیه و سلم می‌فرمایند: «ابی سعید(رض) روایت می‌کند که بلال(رض) به‌حضور آن حضرت صلی‌الله و علیه و سلم، خرمای برنی (نام محل است) آورد. آن حضرت فرمودند که این خرما از کجاست؟ بلال(رض) فرمودند که نزد ما خرمای ردی و خشره بود، پس دو پیمانه‌ای آن را در بدل یک پیمانه خرمای برنی فروختم. نبی کریم صلی‌الله و علیه و سلم فرمودند که عین سود است.» (مشکوةالمصابیح، ص۲۴۵)

توضیح: «در تبادله، هرگاه جنس تغییر کند اندازه‌ی آن به‌هر پیمانه‌ای که باشد، مجاز دانسته شده و سود گفته نمی‌شود. مثلاً اگر یک شخص یک سیر گندم را با هر مقدار جواری تبدیل نماید سود نیست چرا که جنس مختلف است، اما مثلاً در تبدیل افغانی به‌افعانی طوری که اگر صراف‌ها این عمل را انجام دهند، سود است.» (حقایقی، همان اثر، ص۴۹)

اقسام ربا یا سود:

الف. ربای نسیه: «عبارت از آن است که کسی یک مقدار مال خود را تا یک زمان معین به‌شخص دیگری قرض می‌دهد و بعد از فرا رسیدن میعاد اگر مدیون، دَین را پس داده نتوانست صاحب مال در برابر مهلتی که به‌وی می‌دهد در قرض می‌افزاید.

این نوع ربا در زمان جاهلیت در میان مردم و تا هنگام نزول آیت سود، مروج بود.

ب. ربای فضل: آن است که شخص یک جنس را به‌چیزی از همان جنس دست به‌دست بفروشد، در حالی‌که مقدار همان مال در یک طرف زیاد باشد.

در نتیجه، تعامل به‌هر دو نوع ربا از گناهان کبیره بوده، موجب لعنت و سخت‌ترین عقاب است.» (تفسیر ازهرالبیان، ج۱، ص۷۶۹)

سود نه تنها در دین مقدس اسلام بلکه در تمام ادیان سماوی ممنوع و حرام قطعی دانسته شده است؛ چنان‌چه مردم یهود و نصاری علاوه بر این‌که سود را نظر به‌دین یهودیت و نصرانیت حرام قطعی می‌دانستند آن را به‌حیث یک عمل ظالمانه و غیر انسانی نیز تلقی می‌نمودند؛ زیرا در ساحه عمل توسط دریافت دارایی به‌صورت عموم اشخاص محتاج و بی‌بضاعت متضرر می‌شدند و به‌مرور زمان در اثر بار کمر شکن سود و عدم قدرت پرداخت آن، دارایی‌های کوچک خود را از دست می‌دادند و به‌اشخاص محتاج و فقیر مبدل می‌شدند که این به‌ذات خود یک عمل ظالمانه و غیر انسانی بود. (حقایقی، همان اثر ص۴۰)

سود، در آینه عدالت الهی به‌صورت قطعی حرام تلقی شده است. چنان‌چه خداوند متعال می‌فرمایند: ترجمه:«حـلال گـردانیـده است خداوند(ج) خرید و فروش را و حرام گردانیده است سود را.» (سوره بقره/ آیه ۲۷۵) بنابراین نظر به‌آیه مبارکه فوق، سود حرام قطعی دانسته شده است و از منظر شریعت اسلام از جمله گناهان کبیره محسوب می‌شود.

همچمان در آیه دیگری خداوند متعال می‌فرمایند: ترجمه: «آن‌چه را که از سود می‌دهید تا بر اموال مردم بیفزاید پس نمی‌افزاید در نزد خداوند متعال.» (سوره الروم/آیه ۳۹) بدین معنی که سود خوران فکر می‌کنند که با سود اموال شان افزایش می‌یابند در حالی‌که چنین نبوده و در نزد خداوند چیزی افزوده نشده بلکه سودخور، گناه عظیمی را مرتکب شده است.

سودخواری به‌صورت مشخص در تجارت و خرید و فروش باعث از بین رفتن خیر و برکت خواهد شد. چنان‌چه خداوند(ج) در جای دیگری می‌فرمایند: ترجمه: «محو و نابود می‌سازد خداوند(ج) برکت سود را، زیاد می‌سازد برکت صدقات را و الله هر گناه‌کار و ناسپاس را دوست نمی‌دارد.» (سوره بقره/آیه۲۷۶)

سود، علی‌رغم اینکه پیامدهای منفی دنیوی دارد؛ پیامد و عقوبت اخروی هم دارد که هر دو نوع پیامدها را به‌صورت خلاصه ذکر می‌کنیم.

الف. پیامد اخروی: ترجمه: «و کسی که به‌سوی سودخواری باز گردد، آن‌ها اهل دوزخ اند و در دوزخ جاویدان خواهند ماند.» (بقره/ ۲۷۵)

اگر سود خوار مسلمان باشد، مراد از خلود، ماندن در دوزخ برای مدت طولانی است؛ اما اگر کسی سود را حلال بشمارد، از کافران به‌شمار می‌رود که در این صورت مراد از خلود ماندن ابدی و جاویدانی در دوزخ است. (ازهرالبیان، ج۱، ص۷۷۰)

ب. پیامدهای دنیوی سود: تمایل فروشندگان به‌کسب سود بیشتر، گاهی باعث افزایش بی‌رویه قیمت کالاها می‌شود، مخصوصاً در شهرها که نیاز به‌کالاهای بیشتر دارند؛ چون فشار اقتصادی زیاد بر مصرف کننده وارد نموده و توان خرید اقشار کم درامد، کاهش می‌یابد. از طرفی، در جستجوی سود بالا برخی فروشندگان ممکن است به‌تبلیغات دروغین و فریب‌کاری بپردازند که اجناس تقلبی و بی‌کیفیت را وارد بازار نموده، به‌جامعه و رفاه مردم صدمه می‌زنند که در این صورت؛ اخلاق و ارزش‌های خرید و فروش در جامعه از بین خواهد رفت. 

سخن اخیر: روی‌هم‌رفته، شاروالی کابل بی‌وقفه تلاش نموده است تا هم برای فروشندگان و هم برای شهرواندن مبتنی بر آموزه‌های شریعت اسلام آگاهی‌دهی نماید. مواردی از جمله: منع از احتکار، کنترول مؤثر نرخ‌ها، آگاهی‎‌دهی در رابطه با عواقب اخروی و دنیوی سودخواری و امثالهم را به‌طور مداوم نظارت و پی‌گیری نموده است تا شهروندان در چهارچوب عدالت شریعت اسلام زندگی خویش را مُزیَن سازند.